ANKARA – İttifak sistemindeki değişiklik, ortak listeler, kararsızlar, birinci sefer oy kullanacaklar, zelzele, ekonomi… Sonuca tesiri tam olarak kestirilemeyen pek çok bilinmezle gidilen 14 Mayıs seçimini geride bıraktık. 28 Mayıs’ta yapılacak ikinci çeşide hazırlanırken siyasi partilerde, anket şirketlerinde, medya kuruluşlarında pek çok kişi, seçim öngörülerinde yanıldı. Bu yanılgının kıymetli sebeplerinden biri toplumun büyük kısmının hayatını zorlaştıran ekonomik zorluklara karşın milliyetçi telaffuzların sandıkta karşılık bulması oldu.
Sinan Ateş cinayetindeki sessizliği, ittifak ortağı olması sebebiyle ekonomik düşüncelerdeki sorumluluğu, MHP’den kopan isimlerin kurduğu siyasi partilerin varlığı üzere sebeplerle oylarında düşüş olması beklenen Milliyetçi Hareket Partisi’nde beklenen düşüş yaşanmadı; bilakis milletvekili sayısı arttı.
MHP’den ihraç edilen bir isim olan cumhurbaşkanı adayı Sinan Oğan da aldığı yüzde 5,17 oy ile seçimin öngörülemeyen sonuçlarından bir diğerini ortaya çıkardı. Seçim kampanyasını Türklük ve milliyetçilik üzerine kuran Oğan, 3 milyona yakın oy aldı.
Ankara Enstitüsü ve İstanbul Siyasetler Merkezi’nden Ferhat Kentel ve Hatem Ete’nin 2022’de yayımlanan “Türkiye’de Milliyetçilik Algısı” araştırması, bugün önümüzde duran bu seçim sonucunu öngörür nitelikte bilgiler içeriyor. Bir yıl evvel tamamlanan bu araştırmada “Ülkesini ve devletini sevmeyen Türkiye’yi terk etmeli” diyenlerin oranı yüzde 57. “Ne kadar milliyetçisiniz” sorusunu 0 ile 10 ortasında puanlayarak cevaplanması istendiğinde iştirakçilerin verdiği yanıtların ortalamasının 7 buçuk olduğu görülüyor. “Yanlış işler yaptığını düşünsem de devletimi savunurum” sözüne katılanların oranı da yüzde 41.
Araştırmanın mimarlarından Prof. Ferhat Kentel, 14 Mayıs seçim sonuçlarının “Türkiye’de Milliyetçilik Algısı” araştırmasının sonuçlarıyla büyük oranda örtüştüğünü söylüyor. Muhalefetin cumhurbaşkanlığı seçiminin ikinci tipine “daha milliyetçi” bir kampanya ilerlemesinin muhalefete katkı sağlamayacağını tabir eden Kentel, bir de riske dikkat çekiyor: “Herkesin milliyetçi kesildiği bir ortamda totalitarizmin eksik olan taşları da döşenmiş olur.”
Kentel’in sorularımıza karşılıkları şöyle:
‘ERDOĞAN’IN YERİNE DİĞERİNİN GELME İHTİMALİ VE GEÇMİŞTEN GELEN GÜVENSİZLİĞİ’
2022’de hazırladığınız “Türkiye’de Milliyetçilik Algısı” araştırmasının sonuçları 14 Mayıs seçim sonuçları ile örtüşüyor mu?
Büyük ölçüde örtüşüyor. Toplumun içindeki dehşet ve travmatik hal hem kelamını ettiğiniz araştırmada hem de BAYETAV olarak yaptığımız “Bir Ortada Yaşarız” araştırmasında vardı. Seçimin sonuçları da bunu gösteriyor. Toplumun yarısının bir güvensizlik eşliğinde siyasi hal alarak iktidara oy verdiğini gördük. Ancak devlet tarafından yönlendirilen, manipüle edilen bu dehşet haline karşı, bir ortada yaşama dileği da tespit etmiştik araştırmamızda. Seçimler bunu da bir ölçüde ortaya çıkardı.
Elbette “toplumun yarısı büsbütün korkuyor, yarısı büsbütün bir ortada yaşamak istiyor” üzere bir şey söyleyemeyiz lakin toplumun genelinde var olan kaygının yansıdığı siyasi yönelim iktidardaki partilerle örtüştü. “Başka bir biçimde de yaşanabilir aslında” diyenlerin duygusu da muhalefet partilerine yansıdı.
‘Korku’ derken, neyden endişeyi kastediyorsunuz, biraz açabilir misiniz?
Geçmişten gelen güvensizlik. Türkiye Cumhuriyeti devletinin, ulus devletin inşasında yeni yurttaş yaratma siyasetleri daha muhafazakâr, daha taşra, daha dindar bir demografik yapının üzerine kuruldu. Bu “vatandaş inşa süreçlerinin” yarattığı sonuçlardan bahsediyorum. Yeni bir vatandaş yaratırken sizin devlet olarak uyguladığınız siyasetlerden rahatsız olan dindar, muhafazakâr, taşralı kısımlar var ve bu kısımlar kendilerini aşağılanmış hissediyorlardı. Münasebetiyle bugün Erdoğan’ın gidip diğerlerinin gelme durumuyla geçmişten gelen tedirginliğin, güvensizliğin yarattığı bir oy verme davranışı ortaya çıktı.
‘BİRİLERİ BİZİ YERİMİZDEN EDER Mİ’ KORKUSU BU SONUCU ORTAYA ÇIKARDI
Tabii “Cumhuriyet’in kuruluşu” dedim lakin bunu çok daha geniş bir sürece de yayabilirsiniz. Osmanlı’dan bugüne yaşananları, tüm o darbe devirlerini düşündüğünüz vakit ortaya çıkan pek çok misal endişeler var. Bu memleket cemaatleşmiş bir yapıya sahip ve bu cemaatleşmenin sebebi de bu kaygılar. “Birileri gelip bizi yerimizden eder mi, kıymetlerimize küfreder mi, geleneğimizden kopartır mı, dinimizi unutturur mu, başörtümüze karışır mı” üzere kaygılar, endişeler ortaya çıkıyor ve tüm toplumsal kısımlarda dehşetten kaynaklı içe kapanma hali ortaya çıkıyor. Bu endişe, güvensizliğe neden oluyor, güvensizlik de daha sağ siyasetleri güçlendiriyor.
‘AK PARTİ VE MHP SEÇMENİ KENDİSİNİN İKTİDAR OLDUĞUNU DÜŞÜNÜYOR, KRİZİ GÖRMEYEBİLİYOR’
14 Mayıs seçimlerinin sonuçlarını milliyetçi oyların, reflekslerin belirlediği, seçimin galibinin milliyetçilik olduğu yorumları yapılıyor. Çünkü Milliyetçi Hareket Partisi’nin Sinan Oğan cinayetindeki sessizliği sebebiyle oyunun düşeceği yorumları yapılırken MHP oylarını korudu, milletvekili sayısını artırdı. Ülkedeki ekonomik kasvetlere karşın Cumhurbaşkanı Erdoğan yarışı önde tamamladı, milliyetçi, militarist söylemi karşılık buldu. Buna ek olarak yeniden milliyetçi tabana hitap eden cumhurbaşkanı adayı Sinan Oğan beklenenin çok üzerinde bir oy aldı. Tüm bunları nasıl okumak gerekir? Seçimin galibi milliyetçilik mi oldu?
Büyük ölçüde yanlışsız, seçimin galibi milliyetçilik oldu.
Bir sınıfın çıkarları arızi üzere görünen ekonomik krizlerden etkilenmeyebilir. Sınıflar, “Genel ve uzun vadeli çıkarlarımız kelam konusu olunca kimi küçük ekonomik krizleri göz gerisi edebiliriz” diyebilirler. Bugün AK Parti ve MHP’ye oy veren bölümler 2002’den sonra gerçekleşen iktidar yapısında kendilerinin iktidar olduğunu düşünüyorlar ve bu iktidarı korumak için de bugünkü ekonomik krizi görmeyebiliyorlar.
Bu sınıfsal ilgiyi biraz “devrimci” bir durum üzere düşünebilirsiniz. Bir ihtilalden sonra ortaya çıkan yeni sınıfsal iktidarı korumak için her şey göze alınabilir. Ancak burada, hele de kapitalist bir toplumda AK Parti ve MHP’nin sınıf bağlarından bahsetmesini beklemenin alemi yok. Onlar bütün bu sınıfları kültürel lisanın altına saklıyorlar. O lisan de milliyetçilik, Türklük şemsiyesinde “hainler, düşmanlar, memleketler arası güçler” olarak şekilleniyor. Ekonomik krizin sınıflar ortası bağlarda ne kadar fecî sonuçlar yarattığından bahsetmek yerine bahsettiğimiz kaygılar üzerine kurulan bir siyaset yapıyorlar. Münasebetiyle ekonomik krizler de tesirli olmuyor. Onun yerine varoluş motivasyonu öne çıkıyor. Bu ekonomik kriz sıkıntısı de varoluş üzerine kurulan lisanla aşıldı.
‘OĞAN SEÇMENİ KAMUOYU ARAŞTIRMACISINA KONUŞMADI, OY VERDİ’
Sinan Oğan’ın oylarındaki beklenmeyen yüksek oranı nasıl değerlendirirsiniz?
Cihan Tuğal, bütün dünyada popülist sağa oy veren seçmenlerin oy verme niyetlerini açık etmediği yorumunu yapmış. Zira bu sağcı, popülist, ırkçı partileri seçenlerin normatif bir biçimde, birtakım bedellere dayalı bir şeyler açıklamaları çok güç. Vatanı korumak için “Suriyeliler dışarı” diyebilirsiniz. Lakin her halükârda şöyle bir risk var; “komşumuz, akrabamız” dediğiniz Müslüman coğrafyasından insanların dışarı atılmasını istiyorsunuz aslında. Bu çok kolay açıkça söylenebilir ve ahlaken savunulabilir bir durum değil aslında. Bunu çok uygun ideolojik münasebetlerle anlatmanız lazım. Bütün dünyadaki milliyetçi partiler insanların sessiz bir formda mırıldandıkları, içinden geçirdikleri şeyleri yüksek sesle söyleme “cesaretine” sahipler. Hasebiyle kişi ahlaken savunamayacağı şeyi kamuoyu araştırmacısına söylemiyor fakat oy verirken, sandıkta yalnız başına kaldığında bu bahiste pas atan partiye, öndere oy veriyor. AK Parti ve MHP’den daha sağda ve ırkçılığa giden, radikal cümleleri lisana getiren aday da bu türlü oy kazandı.
Erdoğan’ın milliyetçi ve muhafazakâr telaffuzunun de karşılık bulduğu görülüyor. Hangisi daha tesirli oldu? Milliyetçilik mi, din mi, yoksa rastgele biri başkasından baskın değil mi?
Modern ulus devletler olarak dini hislerin azaldığı, yerine seküler milliyetçi hislerin geldiği üzere bir ezberimiz var lakin aslında ‘seküler milliyetçi’ his dediğimiz de dini bir histir. Dinsiz bir seküler milliyetçi his yoktur. Evvelden dinle beşerler kendilerini tabir ederken güç alakaları değiştiği vakit ortaya çıkan ideoloji milliyetçilik. Beşerler milliyetçilik ile kendilerini söz etmeye başlarlar. İnsanların milliyetçiliğe bağlanmaları dinden boşalmış bir milliyetçilik hiçbir vakit değildir. En Kemalist, en Atatürkçü, en çağdaş diyebileceğimiz kesitlerde de “dinsel” bir niyet vardır. Hasebiyle dinî ve milliyetçi telaffuzlar insanları çok daha kolay yakalayabilen telaffuzlar olur. Bir yanda geçmişten gelen din içeren bir üslup, telaffuz; bir yanda da okulda öğrendiğimiz “Atatürk, ordu, silah, savaş”… Evvelden fetheden bir dini bir cemaat vardı, yerine bugün gene fetheden, dünya lideri milliyetçi cemaat. Dinin de kutsalları vardır, milliyetçiliğin de kutsalları vardır. Önemli olan “kutsal”a inanmaktır. Kutsala inanıyorsanız bunları çok kolay bağdaştırabilirsiniz.
KILIÇDAROĞLU’NUN İŞİ GÜÇ: IRKÇI OLMAK KOLAY, IRKÇILIKLA GAYRET ETMEK ÇOK ZOR
Millet İttifakı’nın Cumhurbaşkanı adayı Kemal Kılıçdaroğlu da hem ataklarıyla hem kullandığı lisanla milliyetçi ve muhafazakâr seçmene elinden geldiğince ulaşmaya çalıştı. Muhafazakâr seçmenin tasalarını giderecek açıklamalar yaptı, “Bizim milliyetçiliğimiz onlarınkine benzemez, biz kökten milliyetçiyiz” gibisi açıklamalar yaptı, kimi kentlerde kitleyi ülkücü işareti ile selamladı. Kılıçdaroğlu neyi eksik yaptı? Tüm bu telaffuzları ve atılımları milliyetçi seçmene neden geçmedi?
Güvensizlik hisseden kitleye inanç verecek bir lisan oluşamadı demek ki. Bir de iktidarın oluşturmuş olduğu dehşet söylemi muhtemelen daha çok işe yaradı. “Bunların gerisinde teröristler var, Hans var, Amerika var” lisanı çok daha kolay ve inandırıcı bir telaffuz oldu.
Şu da var; ırkçılığa karşı hangi lisanı kullanacaksınız? Irkçılık mantık dışıdır. Birtakım insanların üstün olduğunu, oburlarının aşağılık olduğunu söylemek mantık dışıdır. O yüzden birtakım ırkçılar memlekete gelen insanları aşağılarken siz buna karşı neyi, nasıl anlatacaksınız? Çoklukla rasyonel bir lisan kullanılıyor ve “Bu beşerler zati kapitalist yöneticilerin yarattığı bir dünyanın sonucu olarak buradalar” deniyor. Varoluşunun tehdit edildiğini düşünen ve kolay bir karşılık isteyen insanlara bu durumu bu rasyonel lisanla açıklayamazsınız. Kemal Kılıçdaroğlu da bütün bu mantık dışı, kaygılarla konuşan siyasete karşı yeteri kadar his lisanıyla konuşamadı demek ki. Çok hoş açıklamalar yapıyor ancak korkan ve başını fazla yormadan kendisini rahatlatacak yanıtlar bekleyen insanları çok fazla tatmin edemiyor. Irkçı olmak kolaydır ancak ırkçılığa karşı gayret etmek daha zordur.
‘MİLLİYETÇİLİK ÜZERİNDEN OY KAZANACAKSANIZ DAİMA DÜŞMAN ÜRETMEK ZORUNDASINIZ’
Başından beri konuştuğumuz milliyetçi reflekslerin önümüzdeki süreçte Türkiye toplumu için bir risk yaratma ihtimali var mı? Şiddet, ırkçı hücumlar üzere istenmeyen olayların kapılarını arayacak bir süreç mi içinde bulunduğumuz?
Böyle bir varoluşu ve bu türlü bir devlet idaresini daima kılmak için iktidar birtakım fırsatları kıymetlendirecek ve yahut benzeri siyasetler uygulayacaktır. Milliyetçilik her vakit için düşman yaratarak var olur. Milliyetçilik üzerinden oy kazanacaksanız daima düşman üretmek ya da bir düşmanın daima üzerine oynamak zorundasınız. Münasebetiyle bahsettiğiniz risk daima var.
‘MUHALEFET MİLLİYETÇİ SEÇMENE DUYGUSAL OLARAK ULAŞMALI’
Burada muhalefetin üzerine büyük bir rol düşüyor. Muhalefet o denli bir lisan kullanmalı ki “Artık doktor da dövebiliyoruz” diyen bayana da itimat vermeli. Bu, geçmişle ilgili bir öz-hesaplaşma ya da geçmişi tekrar okumakla mümkün olabilir. “Ben haklıyım” kolaylığına sapmadan, MHP’ye, AK Parti’ye hiç düşünmeden oy veren insanlara duygusal olarak ulaşacak, onları anlayacak ve itimatlarını kazanacak bir lisan lazım.
‘BU İKTİDARA ‘IRKÇILIK YAPMAYIN’ DEMEK İŞE YARAMAZ’
Evet, birtakım beşerler iktidarlarını korumak için her şeyi yaparlar ancak barış, özgürlük, adalet, haysiyet üzere kıymetler etrafında yaşamak için yapılacaklar, söylenecekler çok kıymetli. Bu iktidara “ırkçılık yapmayın, düşman aramayın” demek işe yaramaz. Onun var olan çıkarlarını korumak için bu lisana gereksinimi var. O kadar haksız elde edilmiş sermaye ve iktidar var ki bunu korumak için her şeyi yapar.
Bu “her şeye” karşı bir ortada yaşamak isteyen insanları anlayan, ki bu insanların içinde AK Parti seçmeni de var, düşman yaratmayan, ötekileri de anlayan bir lisan kurması gerekir muhalefetin.
‘MİLLİYETÇİ SÖYLEME YÜKLENMEK KATKI SAĞLAMAZ’
Muhalefetin ne yapması gerektiğine ait değerlendirmelerinizi biraz daha açmanızı rica edeceğim. Cumhurbaşkanlığı seçiminin ikinci tipine giderken Kılıçdaroğlu’nun kampanyasının merkezinde milliyetçi seçmenler olacağı ve söylemlerinde milliyetçi vurguların daha fazla ve tonunun da daha sert olacağı, mültecilere ve “terör” tehlikesine ait vurgularını da artıracağı konuşuluyor. Anlaşılan o ki Kılıçdaroğlu ikinci tıp kampanyasını “daha milliyetçi” bir cumhurbaşkanı adayı olarak yürütecek. Hem seçimi hem de milliyetçi seçmenin oyunu kazanmak için rakibinden daha milliyetçi bir profil çizmesi ve kampanyayı bu temele oturtması sonuç alıcı olur mu? İkinci çeşide giderken kalan kısa müddette milliyetçi seçmeni ikna etmek için yanlışsız prosedür ne?
Milliyetçi söyleme yüklenmek pratik olarak, oy kazanmak katkı sağlar mı? Pek sanmıyorum. Ya da tahminen sağlar ancak öteki yandan da Kürt seçmenleri kaybedebilirsiniz. Ayrıyeten, milliyetçilerin hası varken, el yükseltmek için milliyetçilik yapanlara beşerler neden oy versin? Aslı dururken, taklide oy vermeye gerek olmaz herhalde. Ancak bence çok daha değerli bir sıkıntı var. Herkesin milliyetçi kesildiği bir ortamda herhalde totalitarizmin eksik olan taşları da döşenmiş olur. Bana nazaran şöyle bir mantık ya da yol izlemek memleket için, demokrasi için daha iyi olur: Seçimlerin sonucu ne olursa olsun, “bir ortada yaşamak” isteyen insanların isteklerini canlı tutacak, memlekette “bir ortada yaşama” kültürünü, “barış” kültürünü güçlendirecek bir kampanya yürütmek kısa vadede seçimler için sonuç getirmese de uzun vadede kaybettiklerimizi ve tahminen de esasen hiç kuramadıklarımızı çok daha sağlıklı bir formda inşa etmemizi sağlar.
‘SORGUSUZ SUALSİZ AKP’Yİ DESTEKLEYEN SEÇMENİ ANLAMAK, DUYMAK GEREK’
Evet, sabırsızız; yıllardır süren bitmez tükenmez otoriter ve hamaset lisanlarından ve baskılardan bıktık ve bir an evvel “normal” bir hayata geçmek ve geleceğe itimat içinde bakmak istiyoruz fakat bu toplum yaralı kaldığı sürece, şimdikini de aşan düşmanlaştırıcı siyasetlerde sürünmeye devam ederiz. Bu yüzden, bir ortada yaşama tarafında yapılacak, bu kültürün lisanını sahiden tesis etmek üzere, hiçbir kısmı dışlamadan, yani sorgusuz sualsiz AKP’yi destekleyen kesitleri “duymak” ve “anlamak” tarafında bir uğraş gösterilebilir. Parti-devletin bütün düşmanlaştırma ve kutuplaştırma eforlarına karşın, travmaları nedeniyle güvensizlik duygusu yaşayan beşerlerle tevazuyla karşılaşarak, itimat vermek çok kıymetli geliyor bana. Sabırlı olmak gerekiyor. Klâsik dindarlarla, Alevilerle, Kürtlerle, Karadenizlilerle, Egelilerle, vatanını, kentini seven beşerlerle, her bölümden gençlerle, bayanlarla ve alışılmış ki, toplumsal güçsüzlüğü nedeniyle, kendini sınıfıyla anlatmak yerine, lakin kültürel kimliğiyle konuşabilen işçi sınıflarla birlikte, demokrasiyi parlamentodan evvel toplumda kurmak üzere bir “meydan okuma” olabilir bu.