1914’ün yaz aylarında başladığında “Noel’de biter” denen Birinci Dünya Savaşı, dört yılın sonunda bilhassa Avrupa’da, hem manevi hem de maddi manada büyük bir enkaz bırakmakla kalmamış, mevcut problemlere yenilerini eklemişti. Politik, kültürel, toplumsal çalkantıların yanı sıra ekonomik manadaki gelgitler, evvel 1929’da Büyük Buhran’ı doğurmuş, akabinde çözülemeyen problemlerin yarattığı yeni istikrarlar (ya da dengesizlikler) 1939’da İkinci Dünya Savaşı’nın fitilini ateşlemişti ve 1945’e kadar inanılmaz bir yıkım yaşanmıştı.
Ian Buruma’nın “sıfır yılı” dediği 1945’ten sonra ise Avrupa’da iki savaşın hayaleti dolaşırken işleri hâl yoluna koyma tedirginliğine yıkımın yorgunluğu da eşlik ediyordu. Öteki bir deyişle topyekûn savaş bitse de hayatı tekrar kurma savaşı başlıyordu. Hasılı yılgınlık, ümitsizlik, harekete geçme ve yaşama uğraşı, bireyleri ve toplumları sarsıyordu.
Alan Burns, ‘Yağmurdan Sonra Avrupa’da, yıkımı içselleştirmeye çalışırken her şeye tekrar başlamaya çabalayan Avrupalıların sancısını ve içine düştüğü bu karmaşayı anlatıyor. Öteki bir tabirle resmen bitse de bilinçaltında süren savaşın yarattığı tansiyonu hatırlatıyor.
BİR VAROLUŞ KAYGISI
Burns, isimsiz bir anlatıcıyı savaş sonrası Avrupa sokaklarında ve caddelerinde dolaştırıyor. Bir şahit ve gözlemci olarak yıkımın ortasında gezen bu kişi, umudunu kaybetmeden ve yılgınlığa kapılmadan karanlık tüneldekileri izliyor.
Bir tedirginliği resmediyor Burns; anlatıcının bulunduğu her yerde, karşılaştığı insanlarda ve gördüğü her şeyde bir kasvet var. Yakın geçmişi hatırlayanlar ve acı anıları hâlâ taze olanlar, bir çıkış yolu arıyor. Bunun da ötesinde, şahısların zihinlerini berraklaştırma ve dikkatini toplama eforunu görüyoruz. Bir şaşkınlığı ve yalpalamayı da: “Boş bir konutun orada durduğumuzda, beşerler bize bakmaya geldi, yaşlılar kafile halinde vardı, meskenleri yanmış bayanlar, konutlarını yine inşa edebilmek için para biriktirme uğruna aylarca aç kalmış bayanlar, yüzleri donuk mora kesmiş, kan kırmızısına bulanmış bayanlar, silinip gitmiş erkekler. Bize şahane çay getirdiler. Meskenleri hakkında konuştular lakin bu şahıslara ulaşılamıyordu, kendilerine ilişkin bir yuvaları olana dek umut edemezlerdi.”
Burns, iç içe geçen arayış öyküleri de anlatıyor; merak, öfke, yarım kalan aşklar, hesaplaşmalar ve tansiyonlar de dahil oluyor bu anlatıma. İşgal altındaki bölgelerde azalan, özgürlüğüne kavuşan yerlerde ise artan nüfus, bahsi geçen arayış için gerek fiziki gerek zihinsel manada yurduna geri dönmeye çabalıyor. Özcesi bir karmaşa kelam konusu: Kalanların başa çıkmaya uğraştığı bir var oluş telaşı bu her şeyden evvel: Bitse de öteki bir hale bürünen savaşın yansıması.
Yağmurdan Sonra Avrupa, Alan Burns, Mütercim: Feride Cihan Sezer, 118 syf., Can Yayınları, 2024. Avrupa’nın dört bir yanında yıkıma alışan beşerler, bir noktadan itibaren inşanın nasıl olabileceğini düşünüp tartışıyor. Köylerde, kasabalarda ve kentlerde ayağa kalkmanın ve ayakta durmanın yolları aranıyor. Öte yandan da dostluk ve düşmanlıkların, doğruların ve yanlışların, güzelliklerin ve yanlışların bir çetelesi tutuluyor.
Yakın geçmişin “kahramanları”ndan ve “muteber” askerlerinden hayatta kalanlar da yıkımdan hissesine düşeni alırken isyan ediyor: “Savaştık. Silahlarımızı aldılar. Ormanlarda çalıştık. Hasta olanlar vefata terk edildi. Bizi hudut dışı ettiler, sonra geri alıp mahpusa tıktılar, artık de bize haydut diyorlar. Bize iş vermiyorlar, bize yemek vermiyorlar.”
KAYITSIZLIĞIN BULANIK SULARI
Burns, kısa vakit aralıklarıyla Avrupa’da değişen hayatları ve alışkanlıkları getiriyor karşımıza. İsimsiz kasabalarda ve kentlerde, isimsiz beşerler ve tutsaklar ortasında gezinen anlatıcıyla birlikte çabucak herkes, bir mana ve sistem arayışında. Neredeyse hiç kimse kendisi üzere değil. Hasebiyle benliğini arayan bir kitleyle ve yas tutan kalabalıklarla karşılaşıyoruz bu seyahatlerde.
Rastladığımız bir öteki küme, ömrün neresinde olduğunu bilemeyen ve kayıtsızlığın bulanık sularında yüzenler: “Ülkenin bir yerinden başkasına asker taşıyan uzun yol trenini bekledim, botu olmayan, yemeği olmayan adamlar, kalabalık gruplar treni bekliyordu, yerlerini sağlama almak zorundaydı. Platformda yastık yerine bir tahta blok üstünde uyudum. Uyuyamadım. Öbürleri uyudu fakat uyanamadı, uyandığında ise ya bağırdı ya da ağladı. Nefret edebildikleri için mevte karşı duyarsızlık işten bile değildi. Kayıtsızlık içinde, isterik bir coşkuyla kutladılar, bu kayıtsızlıklarını daha da artırdı. Çalışmış lakin bir şeye sahip olmamışlardı, hiç bahtları ya da seçenekleri yoktu, hayattan bir hisse almamışlardı, tehlike kavramıyla, ömür tehdidiyle, kendi hayatlarına yönelik bir tehditle karşılaşmamışlardı hiç.”
Burns, gideceği tarafı kestiremeyenlerin, kaçanların, yaşadıklarından uzaklaşmak isteyenlerin, kendiyle yüzleşebilenlerin ve yüzleşemeyenlerin, tarihin yükü altında ezilenlerin ve tarihin yükünü sırtlananların, isyan edenlerin ve bir köşede sessizce bekleyenlerin hikayesiyle buluşturuyor bizi. Diğer bir deyişle tereddütlü ve huzursuz vakitlere davet ederken dünü hatırlayanların yanına sürüklüyor: “Nasıl yaşanacağını bilmiyorduk. Savaştık, savaşmak zorundaydık, kolaydı bu, yapılacak tek şey buydu. Bu gerçek değil, imajlar aldatır, bir hiç uğrunaydı, ihtilalimiz en önemsizlerinden biriydi, büyük laflar ettik. Faydalı olduğum vakitler karımla yaşadığım vakitlerdi, küçük bir dairemiz vardı, sıradan sandalyelerimiz, işle saklambaç oynardık, çok geçmeden her şeyin üstünü toz kapladı. Gözleri daima yorgundu karımın, ne olduğunu bilirdi. Güya bir şey şöyle kaygısı: Karın yorgun görünüyor.”
Burns, isimsiz başkarakter aracılığıyla hem savaş sonrası Avrupa’nın halipürmelalini hem de insanların kıssalarını anlatıyor. ‘Yağmurdan Sonra Avrupa’, muharririn savaşın bitimiyle yeni gayretlerin başlayışını deneysel biçimde okura aktardığı; gerçekleri ve kurmacayı buluşturduğu bir metin olma özelliğiyle öne çıkıyor.